روز ملی زبان پشتو؛ زبان مهجور در اوج‌ حمایت‌های سیاسی

زبان'>زبان پشتو یکی از دو زبان رسمی افغانستان است و ۲۸ می (هشتم جوزا) مصادف است با روز ملی/بین‌المللی این زبان. اکثریت گویندگان زبان پشتو در کشورهای افغانستان و پاکستان زندگی می‌کنند. این زبان طی دهه‌های گذشته زبان مادری حاکمان افغانستان بوده و از اینرو مورد حمایت‌های بی‌دریغ دستگاه قدرت قرار گرفته اما چرا نگرانی‌هایی مبنی بر احتمال انقراض این زبان در اوج حمایت‌های سیاسی مطرح شده است.

تعداد گویشوران (گویندگان) زبان پشتو طبق آماری که دانشنامه ایرانیکا منتشر کرده حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان تخمین زده شده که از این میان حدود ۱۲ میلیون نفر در افغانستان، حدود ۲۳ میلیون نفر در پاکستان و حدود ۵۰٬۰۰۰ نفر در ایران (بدون احتساب مهاجران) به این زبان به صورت روزانه تکلم می‌کنند.

زبان پشتو گاهی تنها زبان رسمی افغانستان و اخیرا و غالبان یکی از دو زبان رسمی در این کشور بوده و حاکمان افغانستان پس از تاسیس کشوری بنام افغانستان (به رغم استثنائات) همه به لحاظ زبانی، پشتو زبان و به لحاظ تباری، منسوب به قوم پشتون بوده اند.

تحقیقات نشان می‌دهد که حمایت بی‌دریغ سیاسی و دستگاه قدرت از زبان سبب تقویت آن می‌شود و ریشه‌های آنرا با گویشوران تقویت می‌کند؛ در مورد زبان پشتو اما این حمایت‌های بی‌دریغ و آنچه که نازپروری زبان به واسطه‌ی حاکمان خوانده می‌شود نه تنها آنرا تقویت نکرده بلکه زبان پشتو را در سراشیبی سقوط قرار داده و طی سالهای گذشته نگرانی‌های مبنی بر احتمال انقراض آن مطرح شده است.

حمایت سیاسی از زبان پشتو، سیر تکامل این زبان (افت و خیزهای زبان پشتو) خیلی بی‌ربط به حاکمیت سریالی پشتون‌ها بر افغانستان نیست؛ به بیان دیگر، حاکمیت سریالی پشتون‌ها و غالبان لشکرکشی‌هایی که انجام شده دیدگاه نسبتا منفی را در منطقه نسبت به زبان پشتو ترویج کرده است.

سویه‌ی دیگر این امر نشان می‌دهد که اقوام فارسی‌زبان افغانستان و دیگر اقوام در سایه‌ی حاکمیت سریالی پشتون‌ها از فرصت برای حاکمیت بازمانده‌اند. یعنی حاکمیت‌های سریالی که رویکار آمده و محرومیت‌هایی که بر گویشوران غیرپشتو در افغانستان تحمیل شده، در ساحت زبانی آن از آدرس زبان پشتو انجام شده است.

این امر پس از پایان دوره‌ی عبدالرحمان‌خان (۱۸۸۰–۱۹۰۱ میلادی) سیر منعطف‌تری را پیموده در دور اول حاکمیت طالبان بر افغانستان (۱۹۹۶-۲۰۰۱ میلادی) دوباره به زبانی با خاصیت‌های خصم و خشونت و نفرت تبدیل شده است. در ۲۰ سال گذشته اما گرچند که گه‌گداری از آدرس زبان پشتو بر سایر زبان‌ها تاخته شده اما میزان همزیستی این زبان با سایر زبان‌ها نسبت به دهه‌ها و صده‌های قبل از آن بسیار چشم‌گیر است.

این روند همزیستی که می‌بایست به تقویت زبان پشتو و نفرت‌زدایی از این زبان منجر شود با رویکار آمدن دوباره طالبان در ۱۵ اگست ۲۰۲۱ میلادی متوقف شد و مقامات طالبان که پس از ۲۰ سال متواری بودن و کوه‌زیستی دوباره بر جریان نوسازی و رشد در افغاانستان غالب شده بودند به نفرت پراکنی از آدرس این زبان شروع کردند.

از سوی دیگر، هر زبان با تعداد گویندگان آن تعریف می‌شود و اینکه زبان آیا از ظرفیت لازم برای حفظ بقا برخوردار است یا نه نیز به تعداد گویندگان آن مربوط است و مکتوبات با ارزشی که گویشوران به آن زبان تالیف می‌کنند.

کاشناسان عرصه‌ی زبان بر این باورند که «رغبت و عشق گویش‌وران و آفرینش‌هایی که در زبان اتفاق می‌افتد، می‌تواند پایداری و تکامل آن را حفظ کند.» زیرا زبان به مثابه‌ی بخش تکمیلی جهان انسان‌ها تعریف می‌شود و غنای آن بایستی به‌قدری باشد که عطش گویش‌وران خود را سیراب کند و شخص گویش‌ور بتواند با استفاده از زبان، مناسبات خود با علوم روز را بجوید.

اما زبان پشتو در حال حاضر با سه واقعیت نگران‌کننده مقابل شده است؛ یکی حاکمیت طالبان و نفرت‌پراکنی از آدرس این زبان و دیگر، عدم شناسایی این زبان به عنوان مرجعی از یک جهان زبانی و سوم اینکه عدم تولید متون ادبی، فلسفی، علمی و… که مناسبت زبان با جهان امروز کامل سازد.